Śladami historii po pszczyńskich cmentarzach

Tegoroczne święto Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny są inne niż dotychczas. Nie możemy odwiedzić grobów bliskich, dlatego zapraszamy Was na historyczny spacer po pszczyńskich nekropoliach śladami osób znanych i zasłużonych dla naszego miasta. Gdzie w Pszczynie zlokalizowane są miejsca pochówku? Które cmentarze są najstarsze, a które największe? Jacy ważni ludzie na nich spoczywają? Tego wszystkiego dowiecie się, korzystając z tego przewodnika. Informacje opracował Aleksander Spyra w swojej książce "Spacerem po pszczyńskich nekropoliach".

Najstarszymi nekropoliami w Pszczynie są te położone przy świątyniach. Są nimi: cmentarz św. Jadwigi, (zwany "Jadwiżką") oraz cmentarz św. Krzyża. Funkcjonowały one przy nieistniejących już kościołach św. Jadwigi i św. Wolfganga.

Jak twierdzi lokalna archeolog, Joanna Szczepańczyk, także przy kościele Wszystkich Świętych na starówce mógł - w czasach średniowiecza - znajdować się cmentarz. Potwierdzeniem tego przypuszczenia są odkrycia szczątków w czasie prac prowadzonych w okolicy kościoła, a także odnalezione fragmenty nagrobków, które zostały wmontowane w gzyms kościoła. Miejsca pochówku były również zlokalizowane na placu zamkowym.

Wraz z nadejściem reformacji na terenie Pszczyny pojawił się problem grzebania ewangelików. Początkowo grzebano ich na cmentarzu sw. Krzyża, a następnie, od roku 1843 na współczesnym cmentarzu ewangelickim przy ul. Katowickiej.

Katolików przez wieki chowano na "Jadwiżce", a od 1892 roku na dzisiejszym komunalnym Cmentarzu Wszystkich Świętych.

Ruszajmy więc na świąteczny obchód pszczyńskich cmentarzy. Zaczynamy od najstarszego.

1. Cmentarz katolicki św. Jadwigi - najstarszy cmentarz w Pszczynie

Nekropolia jest usytuowana w wyjątkowo atrakcyjnym miejscu - na krańcu zabytkowego parku zamkowego. Powstała wokół pierwszego pszczyńskiego kościoła - drewnianej świątyni - początkowo pod wezwaniem św. Bartłomieja, a od XIV wieku pw. św. Jadwigi Śląskiej. Kościół spalili Niemcy w 1939 roku.

Według Jerzego Polaka to właśnie w tej świątyni mogła wziąć ślub Helena Korybutówna, bratanica Władysława Jagiełły z księciem raciborsko-opawskim, Janem Żelaznym. To w tym kościółku prawdopodobnie - jak podaje Julian Gembalski - grał na zabytkowym pozytywie Telemann, nadworny muzyk i kapelmistrz u Promnitzów.

Cmentarzem nadal troskliwie opiekują się mieszkańcy. Spoczywa na nim wiele zasłużonych postaci. Są to:

1. Księżna Henrietta Luisa (+1803) - pierwsza żona księcia Fryderyka Ferdynanda Anhalta, która zmarła w kilka miesięcy po ślubie.
2. Ks. biskup Bernard Bogedain (+1860), którego imię nosi jedna z pszczyńskich ulic. Był biskupem sufraganem diecezji wrocławskiej. Był znanym obrońcą polskości na Śląsku. Wprowadzał w szkołach naukę w języku ojczystym, a w seminariach nauczycielskich polski jako obowiązkowy dla przyszłych nauczycieli. Został pochowany w Pszczynie, ponieważ zmarł w czasie wizytacji w pszczyńskiej parafii. Na jego nagrobku widnieje ciekawa płaskorzeźba i napis " Żal mi ludu".

3. Ks. Maciey Cebulla (+1836) - zmarł w wieku 29 lat, był farorzem w Niemieckiej Wiśle.
4. Ks. Walenty Hanuszek (+1833) - pszczyński proboszcz i komisarz biskupi.
5. Ks. Ernest Kosmeli (+1879) - proboszcz Parafii Wszystkich Świętych i kanonik wrocławski. Ratował ludność Pszczyny w czasie tyfusu głodowego. Odbudował kościół po pożarze i zbudował nową wieżę.
6. Ks. Mateusz Bielok (+1950) - śląski działacz plebiscytowy. Był proboszczem w Starym Bieruniu, a następnie dziekanem i proboszczem w Pszczynie. Był też przewodniczącym Rady Miejskiej. To on odnowił drewniany kościółek św. Jadwigi zanim spłonął i rozbudował kościół Wszystkich Świętych w 1930 roku.
7. Ks. Józef Kuczera (+1989) - wieloletni proboszcz i dziekan pszczyński, był więziony przez władze PRL za prowadzenie katechezy.
8. Prof. Bronisław Kafka-Dębiński - (+1987) - żołnierz września, oficer Armii Krajowej, profesor Uniwersytetu w Zairze (Afryka) i oficer orderu Virtuti Militari.

Cmentarz katolicki Wszystkich Świętych - największa nekropolia w mieście

Cmentarz św. Jadwigi został znacznie powiększony w XIX wieku, ale i tak okazał się niewystarczający na potrzeby miasta, dlatego w 1892 roku poświęcono nowy cmentarz w dzielnicy Podstarzyniec, na rozwidleniu ul. Katowickiej i Hallera.

Spoczywają tu ludzie zasłużeni dla miasta i Śląska, m.in. uczestnicy powstań śląskich:

1. Ks. Hugon Ohl (+1905) - wieloletni proboszcz parafii Wszystkich Świętych. Z powodu "kulturkampfu" któremu się przeciwstawiał, przez wiele lat nie mógł otrzymać nominacji.
2. Ignacy Płazak (+1978) - wieloletni dyrektor Muzeum Zamkowego, współautor aranżacji wnętrz pałacowych.

3. Franciszek Lerch (+1975) - pierwszy polski starosta pszczyński po włączeniu Pszczyny do Polski w 1922 roku, właściciel willi "Lerchówka", który miał tam swoją kancelarię notarialną i adwokacką. To tam z jego usług korzystała rodzina książęca.
4. Jan Szłapa (+1974) - uczestnik powstań śląskich i jeden ze zdobywców Góry św. Anny w III powstaniu. Był pierwszym burmistrzem Pszczyny po II wojnie światowej.
5, 6. Alfons Lokay, Otmar Lokay - założyciel pszczyńskiej drukarni oraz jego syn, który przejął zakład ojca.
7. Edward Kozielski (+1906) - ułan, uczestnik Powstania Styczniowego w 1863 roku.
8. Aleksy Fizia (+1927) - powstaniec śląski, komendant Polskiej Organizacji Wojskowej na okręg pszczyński, założyciel i prezes towarzystwa gimnastycznego "Sokół" w Pszczynie.

9. Stanisław Krzyżowski (+1933) - uczestnik powstań śląskich, komendant POW na okręg pszczyński, kawaler orderu Virtuti Militari.
10. Ks. Paweł Pośpiech (+1922) - poseł na sejm II RP, wybitny działacz plebiscytowy, redaktor Gazety Ludowej, współtwórca Śląskiego Związku Kół Śpiewaczych.
11. Dr Antoni Rogaliński (+1932) - pierwszy powiatowy lekarz w Pszczynie po 1922 roku, uczestnik powstań śląskich, działacz niepodległościowy, współzałożyciel "Sokoła", prezes chóru Lutnia.
12. Henryk Studzieński (+2011) - wieloletni burmistrz Pszczyny, działacz sportowy i oświatowy.

Cmentarz ewangelicko-augsburski

Usytuowany naprzeciw Cmentarza Wszystkich Świętych. Do początków XIX wieku pszczyńscy protestanci dokonywali pochówku swoich zmarłych bliskich przeważnie na cmentarzu św. Krzyża na przedmieściu niemieckim. W 1843 ewangelicy zdecydowali się na budowę własnej nekropolii.

Spoczywają tu ludzie związani z historią Pszczyny:

1. August Krummer (+1883) - właściciel znanej pszczyńskiej drukarni
2. Johann Gottfried Beichert (zmarł w XIX wieku, dokładna data nieznana) - członek elitarnej straży zamkowej w Bramie Wybrańców - ostatni wybraniec księcia pszczyńskiego.
3. Groby familii Fricke - założycieli i właścicieli znanej pszczyńskiej winiarni i restauracji Frykówka.
4. Wilhelm Kolling (+1903) - pastor pszczyński i superintendent księstwa pszczyńskiego.

Cmentarz katolicki św. Krzyża

Cmentarz wraz z drewnianym kościołem św. Wolfganga istniał na tzw. przedmieściu niemieckim u zbiegu dzisiejszych ulic Żorskiej i Wodzisławskiej od czasów średniowiecznych. W XIX wieku kościół został rozebrany a sam cmentarz należy obecnie do kościoła św. Jadwigi w Starej Wsi. Z tego powodu właściwie wszystkie stare nagrobki zostały zlikwidowane. To tutaj znajdował się najstarszy zachowany nagrobek na pszczyńskich cmentarzach Georga Henricha z 1796 roku - obecnie pomnik znajduje się w Muzeum Prasy Śląskiej). To na tej nekropolii usytułowana jest zbiorowa mogiła więźniów oświęcimskich zamordowanych w czasie "marszu śmierci" w 1945 roku.

Na cmentarzu spoczywa ponadto Johan Georg Gottsmann (+1847) - radca książęcy, dobroczyńca ubogich, założyciel znanej fundacji, która przekazywała posagi ślubne osieroconym dziewczętom, niezależnie od ich wyznania. Żeliwne tablice z jego grobu umieszczono w Muzeum Prasy. Spoczywa tu również ks. Antoni Mazur (+2005) - budowniczy kościoła św. Jadwigi na Starej Wsi i pierwszy proboszcz tej parafii.

Cmentarz żydowski

Początkowo pszczyńscy wyznawcy judaizmu dokonywali pochówku bliskich w Mikołowie. W 1814 roku powiększająca się gmina żydowska nabyła działkę pod nowy cmentarz przy ul. Katowickiej za skrzyżowaniem z ul. Bieruńską. Powstał przy nim także dom przedpogrzebowy. Pierwszą pochowaną tu osobą była czteroletnia Jettel - córka rabina Hirschela Guttmanna zmarła we wrześniu 1814 roku. Jej nagrobek przetrwał w idealnym stanie do dzisiaj w tylnej części cmentarza. Nekropolia w związku z zapełnieniem była dwukrotnie rozszerzana - pierwszy raz ok. 1865 roku, następnie w 1888 r. Podczas II wojny światowej cmentarz nie został zdewastowany. Do niewielkich zniszczeń doszło w lutym 1945 roku, kiedy przez jego teren przeszła linia frontu. Na cmentarzu spoczęło ponad 450 dorosłych osób i ponad 300 dzieci. Pochowani zostali tu m.in. rabini gminy żydowskiej w Pszczynie - Hirschel Guttmann (+1877) i Dawid Rau (+1911). Na pszczyńskim cmentarzu spoczywają takie ważne osobistości, jak m.in. Abraham Muhr (zm. 1847) - działacz społeczny, zasłużony na rzecz równouprawnienia Żydów niemieckich, Heinrich Schiller (zm. 1875) - współzałożyciel uzdrowiska w Goczałkowicach, czy Samuel Skutsch (zm. 1862) - pierwszy żydowski przewodniczący Rady Miejskiej, prezes gminy żydowskiej w Pszczynie, honorowy obywatel miasta. Do dzisiaj zachowało się 400 nagrobków lub ich fragmentów - to 90 % elementów w stosunku do stanu z 1939 roku. Cmentarz ma swojego opiekuna, Sławomira Pastuszkę - obecny stan cmentarza zawdzięczamy przeprowadzanym z jego inicjatywy pracom renowacyjnym i porządkowym.

Nekropolia Anhaltów

Kilku przedstawicieli rodu Anhalt-Coethen, który władał księstwem pszczyńskim w latach 1765-1846 spoczywa na niewielkim cmentarzu zlokalizowanym w parku książęcym na niewielkim wzniesieniu zwanym Eiskeller. W tym miejscu spoczywają Emmanuel Ernst, Książę Fryderyk Erdmann i jego żona Luiza Ferdynanda, a także Christiana oraz Georg.

Za nagrobkami w postaci płyt z piaskowca wznosi się kamienny obelisk z napisem po niemiecku "Zmartwychwstaniesz, ach zmartwychwstaniesz prochu mój, po krótkim odpoczynku". Po prawej stronie nekropolii spoczywa książę Ludwik Anhalt (Luis) (+1841). Nad kamienną płytą góruje żeliwny krzyż opleciony wężem.

Nekropolia rodu Hochbergów

Na niewielkim wzgórzu w pobliżu zamku zwanym "Kukukusberg" (niem. wzgórze widokowe, wzgórze kukułek) nad rozlewiskiem Pszczynki, spoczywają dwaj członkowie rodu Hochberg władającego ziemią pszczyńską w latach 1846-1938.

W 1936 roku pochowano tutaj najmłodszego syna Jana Henryka XV - hrabiego Bolka, który zmarł w wieku zaledwie 26 lat. Następnie obok syna, półtora roku przed II wojną światową, spoczął w mogile Jan Henryk XV - ostatni książę panujący w Pszczynie i na Książu od 1907 roku. Zmarł w Paryżu w wieku 77 lat.

Groby powstańców śląskich, żołnierzy i harcerzy września 1939 pod "Trzema Dębami"

Park "Trzech Dębów" w części parku zwanej "Zwierzyniec" jest miejscem ważnych wydarzeń historycznych w dziejach naszego miasta. Najstarszym obiektem upamiętniającym zdarzenia jest duży głaz poświęcony księciu Janowi Henrykowi XI Hochbergowi z 1905 roku. W 1919 roku pod Trzema Dębami - co ważne już nieistniejącymi - złożyli przysięgę powstańczą pszczyniacy z organizacji POW. To również tutaj zostali ostrzelani przez niemiecki Grenschutz. Na książęcym kamieniu widnieje zabytkowy napis upamiętniający to wydarzenie.

Naprzeciw głazu zostało pochowanych kilkudziesięciu mieszkańców Pszczyny, którzy zostali rozstrzelani przez Niemców we wrześniu 1939 roku. Za tymi grobami leżą ekshumowani żołnierze polscy z pułku Ziemi Tarnowskiej, którzy zginęli w walce z wojskami niemieckimi pod lasem w Ćwiklicach 2 września 1939 roku. Około 300 m dalej w zagajniku mieści się zbiorowa mogiła pszczyńskich harcerzy rozstrzelanych w tym miejscu w 1939 roku przez niemieckich najeźdźców.

Cmentarz wojenny żołnierzy Armii Czerwonej

Cmentarz mieści się przy ul. Chopina i przylega do parku książęcego. W latach 1946-1950 ekshumowano w to miejsce z terenu powiatu cieszyńskiego, rybnickiego i pszczyńskiego ponad 11 tysięcy żołnierzy radzieckich poległych w czasie II wojny światowej. Główne wejście na nekropolię zdobią rzeźby Grzegorza Kozika - pszczyńskiego rzeźbiarza.

W centrum tej nekropolii znajduje się kamienny obelisk, który wcześniej stał na pszczyńskim Rynku. Pierwotnie był poświęcony poległym pszczynianom w wojnie francusko-pruskiej w 1870 roku. W 1923 roku przekształcono go w pierwszy w Polsce pomnik na część Józefa Piłsudskiego.

Artykuł powstał na podstawie książki - przewodnika "Spacerem po pszczyńskich nekropoliach" Aleksandra Spyry wydanej w 2012 roku. Część dotycząca cmentarza żydowskiego została uzupełniona o dane zawarte na tablicy informacyjnej przy nekropolii.