Zaginione światło. Górnicze karbidki

Z okazji Barbórki publikujemy artykuł o historii karbidowej lampy górniczej autorstwa pszczyńskich pasjonatów historii - Justyny i Damiana Okrętów, którzy dzielą się z nami także kolekcją zdjęć kopalni księcia pszczyńskiego.

W 1862 roku niemiecki chemik F. Woehler uzyskał węglik wapnia zwany karbidem. Był to prapoczątek kariery karbidówek. Do ich rozpowszechnienia przyczyniło się wynalezienie w 1892 roku ekonomicznej metody pozyskiwania karbidu, ówcześnie nazywano je " światłem przyszłości ". W tym samym czasie lampy karbidowe znalazły zastosowanie w kopalniach wypierając lampy naftowe, które bardzo dymiły i były uciążliwe dla górników.

Lampa karbidowa składała się z dwóch metalowych zbiorników umieszonych jeden na drugim. W dolnym był karbid, w górnym woda. Ze zbiornika z karbidem wychodziła rurka zakończona palnikiem. W zbiorniku wodnym był mały otworek, przez który woda powoli kapała na karbid. W ten sposób powstawał acetylen, którego spalanie dawało jasne światło.

Są dwa typy budowy lamp karbidowych. W pierwszym palnik umieszczony był na ścianie zbiornika z karbidem, w drugim znajdował się u góry przechodząc przez zbiornik z wodą.

Lampa karbidowa stanowiła własność górnika, który nabywał ją odpłatnie od kopalni. Był zobowiązany czyścić ją i konserwować, natomiast zakład pracy dostarczał potrzebną do oświetlenia ilość karbidu. Ładunek 200 gram wystarczał na dniówkę.

Lampa karbidowa dawała 10 razy więcej światła niż olejowa. Jej płomień wskazywał na zawartość tlenu w wyrobisku. Przy zawartości około 17 % zaczynała dymić płomień stawał się żółty, natomiast przy 12 % gasła. Był to sygnał dla górników aby wycofać się. Nadzór górniczy używał lamp wykonanych z mosiądzu, który nie zakłócał działania urządzeń pomiarowych. Lampy karbidowe były stosowane w kopalniach o niskiej zawartości metanu. Karbidówki znalazły zastosowanie także w rowerach, motocyklach jak również w pierwszych samochodach.

Używane były powszechnie na kolei. Oświetlały również domy, były jednak niechętnie stosowane ze względu na wyczuwalny silny zapach karbidu. Podczas wojen - zarówno I i II - ludzie używali lamp karbidowych, gdyż karbid był dostępny i tani, a łatwa budowa lampki pozwalała na jej samodzielne wykonanie w domu. Były także robione przez żołnierzy z łusek nabojów - tworzą one serię tak zwanych lamp okopowych. Jako ciekawostkę możemy dodać, że z niektórych lamp karbidowych ( najczęściej była to polska lampa Zenit), powstańcy warszawscy wykonywali granaty.

Największym producentem górniczych lamp karbidowych była firma Friemann und Wolf z Zwikau z Saksonii, jej filia znajdowała się w Katowicach w tak zwanym Dworze Marii. Po II wojnie światowej jej nazwę zmieniono na FLG (Fabryka Lamp Górniczych). Fabryka istniała do lat 60. XX wieku. Została zburzona, a na jej miejscu został zbudowany Spodek. Produkcję przeniesiono do Fabryki Sprzętu Ratunkowego i Lamp Górniczych FASER w Tarnowskich Górach. Polskie lampy karbidowe były kopiami przedwojennych lamp firmy Friemann und Wolf.

Ze względu na duże zagrożenie wybuchem metanu nakazano wycofanie lamp karbidowych z kopalni węgla kamiennego do 1960 roku. Lampy karbidowe zastąpiono lampami akumulatorowymi. Były używane do 1966 roku w kopalniach soli. Do lat 90. XX wieku karbidki chętnie były wykorzystywane przez grotołazów.

Obecnie lampy karbidowe są już rzadkością. Wypełniają półki nielicznych kolekcjonerów, chcących zachować zaginione światło dla przyszłych pokoleń.