Tak dawniej wyglądała Paleja

Aby przybliżyć historię Palei sięgniemy do opracowania Zygmunta J. Orlika, które ukazało się na portalu pless.pl w 2005 roku.

-------------------------

Gmach Generalnej Dyrekcji Dóbr Książęcych w Pszczynie

W czasach feudalnych zarządzanie majątkiem książęcym nie wymagało zbyt dużego aparatu urzędniczego. Gdy w XVIII w. pszczyńskie dobra przeszły do rąk książąt z niemieckiej dynastii Anhalt - zaczęło się to zmieniać; głównie za przyczyną rozwoju pozarolniczych działów gospodarki.

Pierwszy z Anhaltów, Fryderyk Erdmann, stworzył nowoczesną administrację gospodarczą złożoną z kilkudziesięciu urzędników. Większość z nich pochodziła z Niemiec. W 1806 zreformowano zarządzanie tworząc Generalną Dyrekcję Dóbr Książecych. Przez dziesiątki lat zajmowała ona budynek przy ul. Wojska Polskiego.

W połowie XIX w. spadkobiercami dóbr pszczyńskich zostali Hochbergowie, którym król pruski przyznał tytuł książąt von Pless. Drugiego z tego rodu, Jana Henryka XI, uważa się za najefektywniejszego gospodarza pszczyńskich włości w dziejach. Zaprzyjaźniony był z cesarzem niemieckim i pełnił na jego dworze wiele prestiżowych funkcji. Nic więc dziwnego, że niemiecki monarcha był częstym gościem w pszczyńskim pałacu. Na początku XX w. uhonorował dożywotnio Jana Henryka XI wyższym stopniem książęcym, mianowicie tytułem Herzoga.

Książę rozbudowywał przemysł, zwłaszcza kopalnie węgla kamiennego. W konsekwencji tego następował nieunikniony rozrost administracji. Zaszła więc potrzeba zbudowania dla niej nowego dużego biurowca. Oddano go do użytku w 1902 roku. Obiekt ten wyróżniał się w Pszczynie swą architekturą i monumentalnością. Z tego względu przylgnęło do niego miano "Palais", czyli pałacu. Miejscowa ludność spolszczyła tę nazwę na "Paleja". Jeśli będziesz pytał o drogę do tego gmachu - użyj tego nieoficjalnego określenia, a każdy pszczyniak wskaże ci ją bez wahania.

Obiekt neogotycki dwupiętrowy, podpiwniczony, dachy siodłowe kryte dachówką ceramiczną. Fundamenty z kamienia łamanego szer. 1m., ściany z cegły, zewnątrz licowany. Mury zewnętrzne szer. 71 cm, działowe 40 cm. Wymiary: 57,32 m x 25,57 m (na poziomie piwnic), 57 x 25,84 m (na poziomie parteru).

Fotografia z lewej pochodzi z 1936 r. i przedstawia wschodnią część elewacji z wejściem głównym. Do połowy ubiegłego stulecia nad portalem istniał kamienny herb Hochbergów. Druga fotografia jest pocztówką z pierwszych lat XX w. i przedstawia zachodnią elewację. Mur wystający poza obrys gmachu oraz ganek przed rezerwowym wejściem, być może funkcjonalne ale niezbyt harmonizujące z architekturą budynku, rozebrano po drugiej wojnie światowej.

Wnętrza według planów z 1902r.

Poniżej przedstawiamy rozmieszczenie pomieszczeń z wyjaśnieniem ich przeznaczenia w czasie, gdy w gmachu istniała Dyrekcja Książęca. Szkice sporządziliśmy w oparciu o dokumentację, która zachowała się w Archiwum Książęcym w Pszczynie.

Piwnice. Budynek w całości podpiwniczony z korytarzem 4,18 m na osi głównej. Pomieszczenia piwniczne: 8 dużych pokoi, 3 kuchnie, kotłownia c.o., toalety, dyżurka portiera, spiżarnie pomieszczenia gospodarcze.

Parter: Na osi głównej korytarz o szer. 4,30 m. Po obu jego stronach 18 dużych pomieszczeń biurowych, klatka schodowa, toalety. Przeznaczenie pomieszczeń: skarbiec (Tresor), kasy, dział map i planów, urząd melioracyjny, mierniczy lasów.

Pierwsze piętro. Korytarz jak na parterze. Po jego zachodniej stronie pomieszczenia z dokumentami(archiwum), pomieszczenie gońca, toalety. Po drugiej stronie: registratura i centrala telefoniczna, kancelaria, poczekalnia do sekretariatu i kancelarii, sekretariat gen. dyrektora, gabinet gen. dyrektora (42 m2), sala narad (45 m2), sekretariat i biuro szefa książęcych lasów.

Drugie piętro. Rozmieszczenie pomieszczeń jak na parterze i piętrze. Były tu biura rachunkowości i składnice dokumentów.

Szczegółowy plan piwnic znaleźć można w cytowanym wyżej Archiwum Książąt Pszczyńskich, sygn. AKP XVIII -782, plan parteru sygn. AKP XVIII- 7781, plan pierwszego i drugiego piętra sygn. AKP XVIII - 7771-2. Polecam te materiały, gdyż mogą one stanowić nieocenioną pomoc przy inwentaryzacji obiektu.

Z dziejów gmachu

W latach 1902 - 1914, 1922 - 1945 w gmachu mieściła się w Generalna Dyrekcja Dóbr Księcia Pszczyńskiego.

Paleja - miejsce, w którym decydowano o losach żołnierzy, narodów i państw

W czasie I wojny światowej, na okres od jesieni 1914 do lutego 1917 roku, książę pszczyński udostępnił ów obiekt na potrzeby sztabu Kwatery Głównej wojsk cesarza niemieckiego Wilhelma II. Sam monarcha zamieszkał w pobliskim pałacu księcia (dziś Muzeum). Przed kilku laty podjęliśmy próbę odtworzenia sytuacji w Palei, gdy urzędował w niej sztab Kwatery Głównej.

Interesowała nas lokalizacja gabinetu feldmarszałka Paula von Hindenburga, pracowni gen. von Ludendorfa i pozostałych służb. Niestety, niemieckie archiwa nie potrafiły pomóc w tej sprawie. Dopiero penetracja pszczyńskich zasobów archiwalnych oraz prywatnych zbiorów pozwoliły rozwikłać ten problem. Odnalezione materiały potwierdziły przypuszczenie, że najważniejsze pomieszczenia sztabowe znajdowały się na pierwszym piętrze. Z tego względu przedstawiamy odręczny szkic tego piętra wraz z objaśnieniami dotyczącymi przeznaczenia poszczególnych pomieszczeń.

1/ Generalfeldmarschall Paul von Beneckendorff Hindenburg (1847 - 1934), uczestnik wojny z Austrią (1866) i Francją (1870/71), 1914-1915 dowódca frontu wschodniego, feldmarszałek, szef sztabu Kwatery Głównej (1916 - 1918). Stąd kierował operacjami wojskowymi wszystkich frontów niemieckich. Miał duży wpływ na decyzje Wilhelma II oraz na rząd. W latach 1925 - 1934 prezydent Niemiec.
2,4/ Gen. Erich Ludendorff (1863 - 1937), generał i polityk nacjonalistyczny; na początku I wojny światowej szef sztabu niemieckiej 8.Armii w Prusach Wschodnich, następnie szef sztabu frontu wschodniego, w latach 1916 - 1918 kwatermistrz generalny, prawa ręka Hindenburga; zwolennik wojny totalnej; współtwórca Aktu 5 listopada, powołującego do życia tzw. Królestwo Polskie. Po kapitulacji uciekł do Szwecji. Gdy wrócił do Niemiec gorąco wspierał do 1925 r. Adolfa Hitlera.
3/ Adiutant v. Hindenburga, kpt. von Bismarck
5/ Kapitanowie: Bulcke, Gabriel, v. Ilsemann oraz porucznicy:Thoemissen, v. Poseck
6/ mjr v. Vothard- Bockelberg, kpt.Frhr v. D. Bussche Poten, kpt. hr. Dohna, kpt. Fischer - 7/ mjr Wetzell,
8/ oficer służbowy,
9/ biuro oficerskie: kpt.Iosupeit, por. v. Pentz Freuenfeld
10/ Registratura, kapral Lengfeld,
12-14/ centrala łączności telefonicznej i telegraficznej
17/ Kancelaria: sierżanci: Kempin, Hubner, kaprale: Maenncher i Franke
18/ mjr Wagner, kpt. von Harbon, kpt. Geyer, kpt.von Gossler 19/ płk Bauer, 20/mjr Frahnert, kpt. Hesse

W Palei von Hindenburg podejmował w swym gabinecie wiele znakomitości. Zdarzało się, że wizytował go tu cesarz, bywała generalicja państw centralnych, a między nimi generał Enver Pasza - późniejszy twórca nowoczesnego państwa tureckiego. Z dużą atencją Feldmarszałek przyjął bułgarskiego cara Ferdynanda z następcą Borysem, którzy przyjechali do Pszczyny na naradę z Wilhelmem II.

Swobodniejszy charakter miały spotkania z "bohaterami" walk na lądzie, morzu czy powietrzu. Wśród nich był słynny niemiecki lotnik Manfred baron v. Richthofen, zwycięzca w 80 walkach powietrznych. Gdyby ściany gabinetu Hindenburga potrafiły przemówić, usłyszelibyśmy niejedną opowieść o tym kto gościł w murach Palei i jak tragiczne dla żołnierzy i narodów zapadały tu decyzje.

Codziennie rano Feldmarszałek v. Hindenburg wraz z gen. v. Ludendorffem udawali się ul. Bramkową (Schipka) z Palei do pałacu księcia pszczyńskiego, by przedstawić cesarzowi aktualną sytuację na frontach oraz przeprowadzić z nim wojenną i polityczną naradę.

"To tu w Pszczynie, a nie w Berlinie, cesarz Wilhelm II, wraz z feldmarszałkiem Paulem Hindenburgiem i gen. Erichem Ludendorffem, prowadził w czasie I wojny światowej narady sztabowe, w trakcie których zapadały znaczące decyzje polityczne i wojskowe o najwyższym znaczeniu. historycznym.

Stąd wyszedł telegram Arthura Zimmermanna, ówczesnego ministra spraw zagranicznych, który miał sprowokować wojnę na kontynencie amerykańskim. Tu także podjęto decyzję o totalnej wojnie podwodnej na Atlantyku. Szczegółowo o tym wydarzeniu pisze amerykańska pisarka Barbara Tuchman w książce dokumentalnej "Telegram Zimmermanna" (wydana w Polsce w 1997r.)".

Przed chwilą do pszczyńskiego pałacu na codzienną odprawę przybył z Palei szef Sztabu Generalnego v. Hindenburg (z lewej) i gen. v. Ludendorff (z prawej). Przynieśli ze sobą mapy z aktualną sytuacją na frontach. Cesarz (w środku) uważnie śledzi wyjaśnienia Feldmarszałka.

http://pless.home.pl/foto/news/palais7g.jpg border=1>

Pobyt w Pszczynie cesarza Wilhelma II i istnienie tu Kwatery Głównej wojsk cesarskich spowodowały, że pruskie gazety określały tutejsze miasto mianem "Małego Berlina". Niemiecki zarząd miasta niezwykle się tym szczycił. Na jego prośbę stary piastowski herb Pszczyny Wilhelm II zamienił na nowy z insygniami cesarskimi, natomiast fragment dzisiejszej ul. Bogedaina przemianowano na ul. Falkenhayna, poprzednika Hindenburga na stanowisku szefa Sztabu Generalnego.

Międzywojenna próba przytwierdzenia na ścianie Palei tablicy upamiętniającej v. Hindenburga, naonczas prezydenta Niemiec, ograniczyła się tylko do projektu. Nie jest jednak wykluczone, że ze względów prestiżowych przyszły użytkownik dawnego gabinetu Hindenburga ozdobi drzwi plakietą z napisem "GABINET MARSZAŁKOWSKI " a drzwi przeciwległe oznaczy jako "GABINET GENERALSKI".

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa w Palei

W latach 1920 - 1922 na śląskim obszarze plebiscytowym władzę pełniła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa. Jej cywilny personel i siły wojskowe składały się z Francuzów, Brytyjczyków i Włochów. Szukano biurowca na siedzibę Powiatowej Międzysojuszniczej Komisji Kontrolnej. I tym razem wybrano Paleję. Generalny Dyrektor, dr Nasse, po raz drugi opuścił swój gabinet na pierwszym piętrze. Zajął go kontroler powiatu, włoski major Caricati. Stąd rządził rozległym powiatem i kierował sprawami plebiscytowymi. W czerwcu 1921 r. zastąpił go płk A. Verge.

W wyniku plebiscytu i powstań śląskich oraz postanowień Koalicji ziemia pszczyńska została w 1922 r. ostatecznie przyznana II Rzeczypospolitej. Dnia 27 VI 1922 r. płk A. Verge, przekazał dr. Lerchowi pełnomocnictwo do przejmowania i tworzenia polskiej administracji w powiecie. Uroczystość rozpoczęła się o godz. 800 przed Paleją, czyli siedzibą PMKK. Obok policji wojew. śląskiego stała francuska kompania honorowa.

Stronę polską w tej doniosłej chwili reprezentowali: burmistrz Pszczyny Figna, dwu radnych miejskich i dr Lerch. Płk A. Verge po okolicznościowym przemówieniu przekazał władzę nad powiatem dr. Lerchowi. Podpisano przy tym stosowny protokół zdawczo-odbiorczy, po czym opuszczono z masztu flagę Międzysojuszniczej Komisji zastępując ją polską. Moment ten widoczny jest na załączonej fotografii.

Przed Paleją w momencie wymiany flagi MK na polską. Na pierwszym planie kontroler powiatowy płk. A Verge, za nim oficer francuski i brytyjski. Z prawej strony dr Lerch- pierwszy polski starosta powiatu pszczyńskiego, przy prawym jego ramieniu burmistrz Pszczyny Jan Figna.

Po drugiej wojnie światowej

Od końca stycznia do marca 1945 r. na ziemi pszczyńskiej toczyły się zaciekłe walki armii radzieckiej z ustępującym Wehrmachtem. Niewielki pszczyński szpital nie potrafił przyjąć setek rannych czerwonoarmistów. Z tego względu Paleję zamieniono na wojskowy lazaret. Wśród dziesiątków zmarłych w nim żołnierzy był m.in. sowiecki oficer o nazwisku... Lenin.

Od czerwca 1945 r. gmach pełnił funkcję koszar wojska polskiego. Z tamtego czasu pochodzi budynek wartowni znajdujący się przy zjeździe na plac Palei. W latach pięćdziesiątych zainstalowały się w Palei biura PZU, PSS, Przedsiębiorstwo Geologiczne, Spółdzielnia Krawiecka, zaś od lat sześćdziesiątych do roku 2000 istniał tu szpital. Do grudnia 2005 roku Paleja była do dyspozycji Starostwa Powiatowego.

© Zygmunt J. Orlik

-------------------------

Palais dziś:

W 2007 roku budynek od Starostwa Powiatowego kupił Artur Dyna. Zapłacił za niego 1,5 mln złotych. Budynek został wyceniony dwukrotnie wyżej, ale z racji swego statusu zabytku nabywca miał prawo do 50% upustu. Właściciel miał na celu zaadaptować obiekt na cele mieszkalne. Ze swojego planu najprawdopodobniej zrezygnował, bowiem 1 lipca 2009 roku Palais została wystawiona na sprzedaż.

Historyczne fotografie Pszczyny otrzymaliśmy od Czytelników pless.pl. Bardzo dziękujemy za udostępnienie materiałów.

new / pless.pl